Wystawa „Zachować sztukę, zachować pamięć”.

Wystawa Ocalić sztukę – ocalić pamięć. Konserwacja i restauracja wybranych dzieł artystów żydowskich ze zbiorów Żydowskiego Instytutu Historycznego im. Emanuela Ringelbluma podsumowuje kilkunastoletnią współpracę Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie oraz Żydowskiego Instytutu Historycznego im. Emanuela Ringelbluma w zakresie badań oraz konserwacji-restauracji wybranych dzieł malarskich ze zbiorów Instytutu. Prace konserwatorskie wykonywane były zarówno w ramach projektów badawczych, jak i zajęć dydaktycznych realizowanych pod kierunkiem dr hab. Joanny Czernichowskiej prof. ASP w Pracowni Konserwacji i Restauracji Malarstwa na Podłożach Ruchomych. W zespole osób zaangażowanych w poszczególnych projektach konserwatorskich byli zarówno dydaktycy, jak i studenci WKiRDS ASP w Warszawie.

Ekspozycja składa się z posterów, na których przedstawiono zarówno etapy i efekty prac konserwatorskich, jak i wyniki interdyscyplinarnych badań dotyczących proweniencji, historii, autorstwa oraz techniki i technologii poszczególnych obrazów. To, co łączy prezentowane na wystawie dzieła sztuki to ich autorzy – malarze będący przedstawicielami mniejszości żydowskiej II Rzeczpospolitej Polskiej. Ich losy, jak i losy ich twórczości, są ściśle związane z historią polskiej sztuki i panującymi w tym czasie głównymi nurtami artystycznymi, a także z tragiczną historią polskich Żydów w czasie II wojny światowej. Wśród tych postaci wymienić należy najbardziej znanych: Izaaka Celnikiera, Erwina Elstera czy braci Henryka i Jakuba Cytrynów, ale także mniej rozpoznawalnych: Adolfa Behrmana, Józefa Mitlera czy Samuela Finkelsteina.

Tytuł wystawy nawiązuje do idei pamięci, która jest nieodzownym elementem ochrony dóbr kultury. Konserwując materię zabytkowego artefaktu czy dzieła sztuki chronimy również jego wartości niematerialne. W przypadku obrazów, które przedstawiamy na wystawie, poza ukazaniem problematyki konserwatorskiej istotne jest przypomnienie i odkrycie dla publiczności sylwetek nieco zapomnianych dzisiaj artystów. Łączy ich nie tylko pochodzenie, ale także tragiczne doświadczenie Holokaustu.

Bracia Jakub (ur. 1909 r.) i Henryk Cytrynowie (ur. 1911) to malarze pochodzący z Opatowa. Przed wybuchem II wojny światowej studiowali na warszawskiej WSSP w pracowni prof. Tadeusza Pruszkowskiego. Obaj zginęli najprawdopodobniej w 1943 roku w getcie w Białymstoku.

W trakcie likwidacji białostockiego getta zamordowany został także Adolf Behrmann (ur.1876 w Tukumusie). Był on świetnie wykształconym malarzem. Studiował w Monachium i Paryżu, a po powrocie do Polski wystawiał swoje prace i prowadził szkołę malarstwa w Łodzi. Był współzałożycielem Stowarzyszenia Artystów i Zwolenników Sztuk Pięknych (zał. 1916 r w Łodzi). W swojej twórczości skupiał się na postimpresjonistycznych pejzażach, scenach rodzajowych i portretach, inspirowanych m.in. podróżami po Europie, Palestynie i Maroku.

W getcie w Białymstoku przebywał także Izaak Celnikier (1923-2011), któremu udało się przetrwać II wojnę światową, pomimo iż po likwidacji getta był więźniem kilku obozów koncentracyjnych: w Sztutowie (Stutthof), Birkenau (Auschwitz II i Auschwitz III), Mauthausen, Sachsenhausen i Flossenbürg. Twórczość Celnikiera często dotyka tematyki Holokaustu. Studiował w Pradze, a od 1957 roku mieszkał w Paryżu. Był Kawalerem Orderu Sztuki i Literatury, wystawiał prace w Polsce i za granicą.

W obozie zagłady w Treblince zginął Samuel Finkelstein (1895-1942). Studiował on na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie i Wiedniu, a po I wojnie światowej zamieszkał w Łodzi, gdzie działał artystycznie. Był członkiem grupy „Start”, blisko związanym z awangardą łódzką, choć w swym malarstwie pozostał wierny impresjonizmowi. W jego twórczości często pojawiała się tematyka żydowska.

W trakcie II wojny światowej zginął także Józef (Izrael) Mitler (ur. ok. 1895 w Łodzi). Debiutował on w 1921 roku na Wystawie Sztuki Żydowskiej, a jego prace wystawiano m.in. w Łodzi i Paryżu. Prowadził szkołę rysunkową w Łodzi, gdzie jednym z jego uczniów był Thomas Gleb. Tworzył kompozycje symboliczne, akty, portrety oraz pejzaże impresjonistyczne. W swej twórczości również poruszał tematykę żydowską.

Wojnę przetrwał Erwin Elster (ur. 8 maja 1887 w Korszowie, zm. 16 kwietnia 1977 w Gdańsku). Był on malarzem, a zarazem pedagogiem, współzałożycielem Towarzystwa Artystów Plastyków „Świt”. Studiował malarstwo w Krakowie i Paryżu, a także we Włoszech i Francji, dokąd wyjeżdżał na stypendia w ramach nagród, jakie otrzymywał w rozlicznych konkursach artystycznych. Działał jako nauczyciel w Poznaniu i Gdańsku: po II wojnie światowej był profesorem w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych w Poznaniu, a później wykładowcą na Politechnice Gdańskiej. W 1967 roku otrzymał Nagrodę Ministra Kultury i Sztuki z okazji 65-lecia twórczości.

Prace badawcze i konserwatorskie przy prezentowanych na wystawie obrazach były realizowane przez zespół konserwatorów i specjalistów z warszawskiego Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki. W skład zespołu pedagogów weszli: prof. dr hab. Iwona Szmelter, dr hab. Joanna Czernichowska prof. ASP, dr hab. Monika Jadzińska prof. ASP, dr Łukasz Wojtowicz, dr Marta Zaborowska, dr Mateusz Jasiński, st. wykł. mgr Marcin Kozarzewski, as. mgr Diana Kułakowska, dr Anna Nowicka, st. wykł. inż. Danuta Jarmińska, fot. Roman Stasiuk. W poszczególnych projektach konserwatorskich zaangażowani byli studenci Wydziału: Krzysztof Mokry, Dawid Szymański, Marta Woźniak, Filip Ciombor, Karolina Lizurej, Magdalena Leszczyńska oraz Aleksandra Kozioł.