Badania nad zastosowaniem preparatu Bookkeeper do odkwaszania malarstwa olejnego na papierze

Badania przeprowadzono dzięki współpracy z pracownikami Politechniki Warszawskiej i Uniwersytetu Warszawskiego oraz Muzeum Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie.

Czas realizacji projektu: grudzień 2011 – listopad 2015 

Kierownik projektu: mgr Anna Nowicka
Opiekun naukowy: prof. ASP Władysław Sobucki
Pozostałe osoby biorące udział w badaniach:

• dr Irmina Zadrożna, Politechnika Warszawska (GC-MS)
• dr hab. Paweł Parzuchowski, Politechnika Warszawska (FTIR)
• dr Joanna Kurkowska, Politechnika Warszawska (FTIR)
• dr hab. Grażyna Żukowska, Politechnika Warszawska (spektroskopia Ramana)
• dr hab. Katarzyna Lech, Politechnika Warszawska (HPLC)
• mgr Marek Wróbel, Uniwersytet Warszawski (SEM-EDS)
• mgr Grzegorz Kaproń, Uniwersytet Warszawski (XRD)
• dr Piotr Dzierżanowski, Uniwersytet Warszawski (SEM-WDS)
• mistrz fot. Roman Stasiuk, Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie (fotografie)
• mgr Zofia Koss, Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie (konserwacja papieru)

Konsultacje:

• dr hab. prof. ASP Marzenna Ciechańska, Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie
• mgr Dorota Dzik, Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie
• dr Jolanta Gola, Muzeum Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie
• mgr Agnieszka Szewczyk, Muzeum Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie

Celem projektu było rozwiązanie problemu kluczowego dla przyszłości obrazów na podłożach papierowych, a mianowicie wprowadzenie do praktyki konserwatorskiej zabiegu odkwaszania podłoża, co jest szczególnie ważne w odniesieniu do prac powstałych w XIX i XX wieku na papierach niskiej jakości. Zbadano oddziaływanie preparatu odkwaszającego na warstwy malarskie obrazów wykonanych na papierze w technice olejnej i w tzw. technikach mieszanych.

Problem zakwaszenia podłoża wywiera decydujący wpływ na stan zachowania obrazów na podłożu celulozowym. Obecność kwasów powoduje pękanie wiązań glikozydowych w wyniku kwaśnej hydrolizy, a tym samym skracanie cząsteczek celulozowych i sukcesywny rozkład papieru. Zabieg odkwaszania papierów polega na zneutralizowaniu substancji kwaśnych oraz ewentualnym wprowadzeniu do struktury papieru tzw. rezerwy alkalicznej, czyli nadmiaru środka o odczynie zasadowym, którego zadaniem jest zapobieganie szybkiemu ponownemu zakwaszeniu papieru. Za optymalne dla papieru uważa się pH w granicach od 8 do 8,5.

Przed przeprowadzaniem neutralizacji substancji kwaśnych w podłożach obrazów powstrzymuje konserwatorów obawa o bezpieczeństwo warstw malarskich, nawet jeżeli w odniesieniu do samego podłoża jest to pożądane. Przeprowadzone badania miały na celu dostarczyć wiedzę na temat potencjalnych skutków zabiegu odkwaszania i, w przypadku pozytywnych wyników, wpłynąć na upowszechnienie tego rodzaju działania wśród konserwatorów malarstwa, zwłaszcza zajmujących się ratowaniem obiektów sztuki współczesnej. Część praktyczną projektu stanowiła konserwacja wybranych obrazów autorstwa Mieczysława Szymańskiego, który był artystą i wieloletnim dydaktykiem, profesorem Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie (1956-1972). Wybrane do konserwacji obrazy stanowią część kolekcji Muzeum Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie.

Dla potrzeb projektu wybrano preparat Bookkeeper, w którym substancją odkwaszającą jest drobnokrystaliczny tlenek magnezu (MgO), zawieszony w organicznej cieczy o nazwie perfluoroheptan (C₇F₁₆). Nośnik tlenku magnezu, perfluoroheptan, jest cieczą neutralną w stosunku do większości substancji organicznych, między innymi do barwników, i nie powoduje pęcznienia papieru.

Odkwaszaniu w pierwszej kolejności poddano próbki modelowe, a następnie, po uzyskaniu zadowalających wyników badań – oryginalne dzieła sztuki – obrazy autorstwa Mieczysława Szymańskiego.

Projekt miał na celu porównanie zmian zachodzących w warstwach farby próbek modelowych, które nie zostały odkwaszone  ze zmianami w próbkach nasyconych zawiesiną MgO.  W tym celu, wszystkie próbki poddano przyspieszonemu starzeniu w dwóch rodzajach komór – komorze do starzenia światłem i komorze klimatycznej. Różnice pomiędzy procesami zachodzącymi w próbkach zarejestrowano za pomocą porównawczej analizy zmiany barwy, jak również odpowiednich analiz spoiwa  i pigmentów, przeprowadzonych z wykorzystaniem metod instrumentalnych (FTIR, GC-MS, spektroskopia Ramana, SEM-EDS, SEM-WDS, HPLC, XRD).

Badania przeprowadzone w tym projekcie nie wykazały żadnych negatywnych zmian spowodowanych przez odkwaszanie obrazów olejnych przeprowadzone przy użyciu metody Bookkeeper.

Warto zaznaczyć, że tę  metodę odkwaszania można stosować także podczas konserwacji obrazów na płótnie. Płótno uzyskane z włókien roślinnych zawiera głównie celulozę i z chemicznego punktu widzenia jest bardzo podobne do papieru. Jeżeli w prostym układzie typu papierowe podłoże i jedna warstwa malarska nie stwierdzono niekorzystnych zmian, to tym bardziej nie powinny one zachodzić w obrazach na płótnie, gdzie warstwę farby oddziela zwykle od podłoża klej i grunt.

Projekt stanowi podstawowy element pracy doktorskiej na temat: Odkwaszanie podłoży papierowych jako jeden z etapów konserwacji malarstwa nowoczesnego – badania i zastosowanie w praktyce, na przykładzie konserwacji wybranych obrazów Mieczysława Szymańskiego z Muzeum ASP w Warszawie.

Promotorem pracy jest dr hab. prof. ASP Marzenna Ciechańska.

Publikacje:

1. Nowicka, The deacidification of paper substrates as one of the stages in the conservation of modern paintings – research and practical application, based on the example of conservation of selected paintings by Mieczysław Szymański from the Museum of the Academy of Fine Arts in Warsaw, E-Newsletter 5/2014, European Network for Conservation – Restoration (ENCoRE); 2014; E-Newsletter 5/2014, http://www.encore-edu.org/ENCoRE-documents/e-newsletter/EncoreE-newsletter5-2014.pdf

2. Nowicka, Sensitivity of the red and blue dyes to the Bookkeeper preparation, http://www.chriscooksey.demon.co.uk/dha/DHA33abstracts.pdf

Przyjęte do druku:

3. Nowicka, The Influence of the Bookkeeper Preparation onto Oil Painting Layers Deposited on a Paper Support, ERC Newsletter, Donau-Universität Krems;
4. Nowicka, Reaction of oil paint pigments and binder to deacidification of the support using the Bookkeeper system, Between Science and Art, Wydawnictwo Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie; Warszawa;

Udział w konferencjach:

1. Men and Books: from Microorganisms to Megaorganisms, 28.04-01.05.2014, St Polten; poster: The influence of the Bookkeeper preparation onto oil painting layers deposited on a paper support, Anna Nowicka;
2. Dyes in History & Archeology: 33rd Annual Conference, Glasgow; 30-31.10.2014; poster: Sensitivity of the red and blue dyes to the Bookkeeper preparation , Anna Nowicka;
3. The Urlich Schiessl PhD Colloquium, Drezno; 24-25.11.2014; referat: The deacidification of paper substrates as one of the stages in the conservation of modern paintings – research and practical application, based on the example of conservation of selected paintings by Mieczysław Szymański from the Museum of the Academy of Fine Arts in Warsaw , Anna Nowicka;
4. IIC’s Student and Emerging Conservator Conference in Warsaw, 15-17.10.2015, Warszawa; poster: The Application of Bookkeeper for the Conservation of Paintings, Anna Nowicka.
5. Analiza chemiczna w ochronie zabytków, 3-4.12.2015, Warszawa; referat: Odkwaszanie podłoży celulozowych w konserwacji malarstwa – konieczność czy fanaberia, Anna Nowicka.