Zagadnienia związane z konserwacją i restauracją dwóch kolorowanych fotografii wykonanych w technice srebrowo-żelatynowej na podłożu płóciennym naciągniętych na krosno malarskie przedstawiających Romana Hulewicza i Józefę z Ulatowskich Hulewiczową wykonanych w warsztacie nieznanego fotografa w Berlinie na przełomie XIX i XX wieku.
dr hab. Izabela Zając prof. ASP
Projekt został zrealizowany w ramach pracy magisterskiej wykonanej na Wydziale Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki
Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie
Kolorowane fotografie wykonane na płótnie stanowią cenną pamiątkę rodzinną właścicielki. Jak wynika z relacji, fotografie zostały wykonane prawdopodobnie w Berlinie, na zamówienie członków rodziny Hulewiczów już po śmierci sportretowanych osób. Niestety nie udało się ustalić w zakładzie, którego z berlińskich fotografów wykonano owe portrety na płótnie oraz przez kogo został opracowany malarski retusz farbami olejnymi. Na obiektach nie widnieją pieczątki oraz nalepki, dzięki którym możliwe byłoby przypisanie im konkretnego warsztatu fotograficznego działającego w przełomie XIX i XX w. Brak jest również informacji na temat artysty-malarza, autora olejnego retuszu, który nie pozostawił po sobie sygnatury. Fotografie od momentu powstania znajdowały się w rękach członków rodziny i były pamiątką, która była dziedziczona w spadku przez bliskich krewnych. Fotografie przetrwały burzliwe czasy powstań i wojen odbywających się pod koniec XIX-go i w XX-tym wieku na terenach polskich, w których zawsze aktywnie uczestniczyli przedstawiciele rodziny Hulewiczów.
Kolorowanie fotografii, niezależnie od podłoża, na którym były naświetlane, było bardzo powszechną praktyką od 2 poł. XIX wieku. Poddane konserwacji fotografie były tańszą wersją, bardzo kosztownych w tamtych czasach portretów malarskich, na którą mogli sobie pozwolić tylko najzamożniejsi. Takie fotografie były więc tańszą i bardziej dostępną formą upamiętnienia wizerunku bliskich osób. W przypadku konserwowanych fotografii obraz fotograficzny został powiększony w wyniku czego po naświetleniu i utrwaleniu wizerunku na płótnie był on nieostry. Dawało to niejako pretekst do „pokolorowania” uwiecznionego portretu. W ten sposób pokolorowane na uczulonym i naświetlonym płótnie podobizny, niekiedy były przemalowane do tego stopnia, iż obecnie bardzo łatwo można je błędnie przyporządkować do portretów wykonanych w tradycyjnej technice malarstwa olejnego.
Fotografie trafiając na wydział Konserwacji i Restauracji były w niemal destrukcyjnym stanie. Najrozleglejszym i zarazem najpoważniejszym zniszczeniom uległa warstwa obrazu fotograficznego z warstwą malarską na powierzchni, które są następstwem wielu niesprzyjających czynników, w tym gwałtownych zmian wilgotności i temperatury. Okoliczności te doprowadziły do powstania siatki spękań i osypywania się emulsji wraz z pudrującą się warstwą malarską. Degradacja była tak dalece posunięta, że łuski w wielu miejscach odspajały się od warstwy zaprawy i uległy bezpowrotnej dezintegracji z obiektem w wyniku czego powstały duże pola z widocznymi ubytkami.
Ubytki w warstwie obrazu fotograficznego oraz malarskiej Braki sięgają ok 15 % powierzchni
Emulsja fotograficzna wskutek zmiennych warunków cieplno-wilgotnościowych uległa skurczeniu. Skurczone i odspojone fragmenty odwijały się w różnych kierunkach w stosunku do podłoża i były się podatne na wszelkie uszkodzenia mechaniczne towarzyszące użytkowaniu obiektu. Szczeliny w niektórych partiach były na tyle głębokie, że objęły także warstwę zaprawy, która w tym miejscach wykruszyła się odsłaniając płótno.
Fotografia mikroskopowa obrazująca głębokość spękań w warstwie obrazu fotograficznego i zaprawy
Zdjęcia prezentujące zniszczenia fotografii.
Priorytetowymi założeniami działań konserwatorskich było zredukowanie procesów powodujących degradację obiektów. W wyniku tego podjęto się naprawy powstałych uszkodzeń, będących wynikiem złych warunków cieplno-wilgotnościowych w których przechowywane były obiekty. W trakcie podjętych prac starano się także maksymalnie zachować autentyczność obiektów z uwagi na ich unikatowy charakter oraz możliwość prowadzenia dalszych, nieinwazyjnych w strukturę obiektu badań.
Wykonanie poniżej wymienionych badań było konieczne dla uzyskania informacji dotyczących technologii wykonania obiektów, niezbędnych w celu dopasowania odpowiedniej ścieżki konserwacji i restauracji oraz dobrania właściwych środków i materiałów potrzebnych do przeprowadzenia zabiegów. Przed przystąpieniem do prac konserwatorskich wykonano:
- Ogląd i rejestracja obrazu reflektografii w podczerwieni w zakresie fal o długości 400-1000nm z rozdzielczością 2,2nm;
- Ogląd i rejestracja obrazu w świetle ultrafioletowym w zakresie światła widzialnego;
- kolonii mikroorganizmów, w wyniku której przeprowadzono dezynfekcję dopasowaną do budowy technologicznej obiektów
- Identyfikacja podłoża fotografii oraz emulsji fotograficznej pozwalające m.in. na właściwy dobór metod oczyszczania powierzchni oraz konsolidacji emulsji fotograficznej;
- Ustalenie budowy warstwowej obiektów;
- Identyfikacja wybranych pigmentów warstwy malarskiej oraz zaprawy;
- Analiza spoiw.
Każdy z etapów prac wymagał interdyscyplinarnego podejścia do zagadnienia i poszukiwania nowych rozwiązań problemów jakie występowały w trakcie działań. Dzięki zabiegom konserwatorskim i poprzedzającymi je wielokrotnymi próbami, z powodzeniem udało się skonsolidować warstwę fotograficzną i malarską z podłożem co było jednym z głównych problemów tej pracy. Zastosowany w ostatniej części działań konserwatorsko-restauratorskich retusz przyczynił się do uczytelnienia wizerunków sportretowanych osób.
Poniżej prezentujemy efekt działań konserwatorskich oraz restauratorskich obu fotografii
Link do artykułu naukowego:
https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/18680860.2021.1933676